Historia Jędrzejowskiej Kolei Wąskotorowej

Po wybuchu I-ej wojny światowej w sierpniu 1914 r. ,na Kielecczyznę leżącą w granicach zaboru rosyjskiego , wkraczają wojska austro- węgierskie jako jedna z armii Państw Centralnych.

Ziemie polskie  pod zaborem rosyjskim były szczególnie zaniedbane pod względem ogólnej gospodarki, zacofane technicznie, a szczególnie zacofane pod względem komunikacyjnym. Doktryna  strategów armii carskiej była taka, że na terenach graniczących z drugimi państwami nie należy budować dróg bitych, a także kolejowych, gdyż w przypadku wybuchu wojny, nieprzyjacielskie wojska będą miały trudności w poruszaniu się , a armie cesarstwa rosyjskiego będą miały czas na przygotowanie należytej obrony. Toteż wkraczające wojska austro- węgierskie/ a przy nich legiony Polskie/ zmuszone zostały do budowy szeregu polowych kolejek wąskotorowych dla dowozu zaopatrzenia swoich wojsk na linii frontu. Były to tzw. koleje  o trakcji konnej , a także mechanicznej o  szerokościach  toru 600 lub 700 mm, budowane z torów „ patentowych” gdzie gotowe przęsła szyn na stalowych podkładach można było układać szybko, jak też szybko demontować i przenosić w inne miejsca.

Ø  pierwszą taką koleją była kolej konna o szerokości toru 600 mm zbudowana od 05 listopada 1914 r. do 17 stycznia 1915 roku, o długości 67, 1 km z Kocmyrzowa przez Skorzów, Zieloną, Proszowice, Kadzice, Bełzów, Skalbmierz, Działoszyce, Iżykowice do Gór. Później dobudowano odgałęzienie do Kazimierzy Wielkiej, tak że cała ta kolej posiadała dł. 75 km . Kolej tą zaczęto demontować już w lutym 1915 roku, a całkowity demontaż zakończono 15 maja 1915 roku.

Ø  Kolej z trakcją parową, o szerokości toru 700 mm, z Miechowa stacji /obecnie Charsznica/ przez Miechów Miasto, Buszków, Działoszyce, Iżykowice, Węchadłów, Góry do Kołkowa długości 59, 1 km. Budowana była od 23 stycznia do 01 marca 1915 roku. Ostatni odcinek od Gór do Kołkowa był typu ciężkiego, dla przewozu moździerzy kal.306 mm.

Jej demontaż rozpoczęto 23 maja, a zakończono 15 sierpnia 1915 roku.                   

Ø  Budowana z Jędrzejowa przyfrontowa kolej konna o szerokości toru 700 mm , została wybudowana do Motkowic i oddana do ruchu 16 lutego 1915 roku, jednak dowództwo armii austriackiej doszło do wniosku , że w jej miejsce lepiej było zbudować kolej z trakcją mechaniczną. Toteż do Jędrzejowa rozpoczęto budowę kolei z trakcją parową o szerokości toru 700 mm, przez Jasionnę, Motkowice, Hajdaszek, Chmielnik, Rudki , Potok do Rakowa o długości 67,4 km. Budowa tej kolei trwała od marca do 26 maja 1915 roku. Demontaż tej przyfrontowej kolei trwał od sierpnia do 20 września 1915 roku.

Równolegle  do trasy kolei parowej Jędrzejów- Raków , została zbudowana kolej konna od stacji Jasionna przez Kije, Lipnik, Chmielnik, Drugnię , Rudki, Gorzków, Wyględów, Iwaniska, do Opatowa o długości 92, 4 km, a jej ukończenie na całej tej trasie nastąpiło 27 czerwca 1915 roku. Demontaż tej kolei konnej nastąpił 03 lipca 1915 roku.

Równolegle w tym samym czasie zbudowano 3 koleje konne pomocnicze w dowozie materiałów do linii frontu a mianowicie:

·         Rudki- Staszów, długości 21,5 km z torem 600 mm, zbudowana od 22 maja do 02 czerwca 1915 r., której demontaż rozpoczęto w czerwcu 1915 r.

·         Staszów – Iwaniska długości 23,5 km, o szerokości toru 600 mm

·         Staszów- Stopnica długości 41,5 km, o szerokości toru 600 mm

Te dwie ostatnie koleje przyfrontowe, po przesunięciu się linii frontu, zostały zdemontowane i przewiezione w pobliżu nowej linii frontu, która już w 1915 roku znajdowała się nad rzeką Styr.

Kolejki polowe użytku gospodarczego.

Na zajętych  terenach nowe władze okupacyjne utworzyły swoją administrację powiatową na czele której stały : „Kreis – Komanda” – czyli komendanci powiatowi – którzy zatrudnili urzędników ściągniętych z Austrii, oraz również zatrudniono w administracji okupacyjnej pewną ilość Polaków. Głównym zadaniem władz okupacyjnych było wywiezienie z zajmowanych terenów jak największej ilości płodów rolnych, drewna z okolicznych lasów, a także kopalin jak granit , marmur, wapień czy gips. W tym celu zaczęto budować kolejki polowe znaczenia gospodarczego, zarówno z trakcją mechaniczną jak również kolejki konne.

W latach 1916-1917 na Kielecczyźnie powstały następujące kolejki o znaczeniu gospodarczym do wywózki płodów rolnych i innych bogactw naturalnych :

Ø  Miechów Stacja / Charsznica/ - Miechów Miasto- Działoszyce o długości 37, 6 km z torem o szerokości 600 mm – z trakcją parową, którą otwarto dla ruchu 26 czerwca 1916 r.

Ø  Jędrzejów- Chmielnik- Raków- Bogoria- Staszów , z odgałęzieniami Chmielnik- Chmielnik Miasto i Bogoria – Iwaniska o całkowitej długości 118,84 km, której otwarcie nastąpiło 20 grudnia 1916 r. Cała ta kolej była o szerokości 600 mm i posiadała trakcję parową. Obydwie te koleje budowała węgierska firma „Arnoldego” zatrudniając polskich robotników rekrutujących się z miejscowej ludności.

Ø  Kocmyrzów- Posądza o długości 13,7 km, z torem szerokości 760 mm otwarta w styczniu 1917 roku z trakcją parową. Była budowana przez wojska kolejowe w celu eksploatacji złóż gipsu w okolicach Posądzy.

Ø  Kolej konna typu „Rollbahn” o szerokości toru 700 mm i długości 65 km, z Kijów przez Pińczów do Opatowca n/ Wisłą.

Ø  Kolej konna typu „Rollbahn” ze Szczucina n/Wisłą do Staszowa z odgałęzieniem od Zborówka do Kars, o długości 34 km z torem : 700 mm

Ø  Kolej konna z Chmielnika do Buska o torze szerokości 600 mm i długości  17 km

Ø  Kolej konna z Jasic do Opatowa z torem szerokości 600 mm i długości 18 km

Ø  Kolej konna z Sędziszowa do Szczekocin dł. 24 km, z torem 600 mm Na tej kolei w 1918 roku wprowadzono trakcję parową.

Ø  Kolej konna o torze 600 mm z Zagnańska do Samsonowa, założona w celu eksploatacji terenów leśnych.

Ø  Kolej konna Kielce – Daleszyce z torem o szerokości 600 mm i długości  41 km , na której w 1918 roku wprowadzono do eksploatacji parowozy. Była to kolej do wywozu surowca drzewnego z tutejszych lasów

Wszystkie wymienione koleje wąskotorowe były zarządzane przez miejscowe „Felbahn Komando” , a podlegały pod : Kuk Militare Generalguvernement  Polen” z siedzibą w Lublinie – czyli „ Austro- węgierska wojskowa komunikacja krajowa”

Wraz z odzyskaniem niepodległości 11 listopada 1918 roku, wszystkie te koleje zostały przejęte przez Wojsko Polskie, a dopiero kiedy 05 kwietnia 1919 roku powołano do życia Ministerstwo Kolei Żelaznych , to przejmowało koleje od wojska, a proces przejmowania trwał aż do 1922 roku, co nie dotyczyło kolei prywatnych.

MKŻ oceniło przejęte koleje i do kolei użytku publicznego zaliczyło: kolej Miechów- Działoszyce, Jędrzejów – Bogoria – Staszów  z odgałęzieniami  i kolej Kocmyrzów – Posądza.

Kolej Sędziszów – Szczekociny zaliczono do kolei użytku gospodarczego Kolej Zagnańsk – Samsonów i Kielce – Daleszyce do kolei leśnych i przekazano je do Ministerstwa Rolnictwa i Lasów Państwowych , natomiast wszystkie kolejki konne zatwierdzono do rozbiórki.

W miejsce rozbieranej kolei Szczucin – Staszów, rodzina Radziwiłłów, zbudowała nową linię o szerokości toru 600 mm, która była podłączona   w Staszowie  do torów kolei państwowej. Budowa trwała od 1923 do 1926 roku według wszelkich prawideł inżynierskich, a w 1928 roku Radziwiłłowie przekazali tę kolej PKP.

Drugą koleją konną przeznaczoną do rozbiórki z Kijów przez Pinczów do Opatowca n/ Wisłą , zainteresował się Starosta Powiatu Pińczowskiego Wiktor Lamot Wrona , który w celu ożywienia gospodarki Powiatu , postanowił wybudować kolej powiatową o szerokości toru 600 mm,  od stacji  Hajdaszek przez Pińczów, Wiślicę, Cudzynowice, Kazimierzę Wielką , do Posądzy i w tej sprawie wystąpił do Ministerstwa Kolei Żelaznych, na co dostał zezwolenie. Kolej miała być Sejmikowa, więc zaciągnięto pożyczki w Bankach, a także różnych przedsiębiorstwach znajdujących się na terenie powiatu i od 1923 do 1926 roku zbudowano sieć Pińczowskiej Kolei Dojazdowej o łącznej długości 122 km, która połączyła koleje państwowe : Miechów – Działoszyce i Jędrzejów – Bogoria, natomiast kolej Kocmyrzów- Posądza została przejęta przez Sejmik w wieczystą dzierżawę i została przebudowana. W dobie zbliżającego się Kryzysu gospodarczego, oceniając swoje zadłużenie Sejmik przekazuje swoją kolej w 1930 roku do PKP.W ten sposób PKP stało się posiadaczem rozwiniętej sieci wąskotorowej o długości linii 308 km, która po przejściu kryzysu od 1932 roku zaczyna się dynamicznie rozwijać , przez wzrastające przewozy masy towarowej.

Kolej Jędrzejowska / z siedzibą Zarządu w Jędrzejowie / posiadała do obsługi wiele bocznic przemysłowych w tym dwie największe  : to Cukrownia Włostów z własną koleją buraczaną i Cukrownia Łubna w Kazimierzy Wielkiej. Oprócz różnych planów perspektywicznych  rozwoju tej kolei , powstał plan przebudowy całej sieci z szerokości 600 na 750 mm. Niestety,  wybuch drugiej wojny światowej i 6-cio letni okres okupacji niemieckiej, przekreśliły jakiekolwiek plany rozwojowe , a kolej przez ten okres wojny nadmiernie eksploatowana i niedoinwestowana przez władze okupacyjne , stawała się coraz większą ruiną.

Rok 1944, to zajęcie przez Armię Radziecką przyczółka Baranowsko – Sandomierskiego na terenie , którego około 40 km torów kolei jędrzejowskiej wraz z węzłem w Bogorii. Dowództwo Frontu Ukraińskiego decyduje się na wykorzystanie kolejki do transportów wojskowych. Tuż przed zimową ofensywą powstaje nowa linia od Tarnobrzegu do Bogorii, która po ruszeniu frontu w styczniu 1945 roku przewozi kolejką od Tarnobrzegu do Jędrzejowa sprzęt wojenny, amunicję i żywność dla walczącej armii. Wraz z wyzwalaniem Polski , rusza odbudowa całej sieci kolei jędrzejowskiej jednocześnie powraca kwestia przebudowy całej kolei z toru 600 na 750 mm. Przebudowę zaczęto od stacji  Charsznica w połowie 1950 r. w kierunku  Kazimierzy Wielkiej i Kocmyrzowa , a także od Cudzynowic do Pińczowa. W celu ominięcia tzw. Garbu Pińczowskiego  o nachyleniu linii 38 promil, wybudowano całkiem nową linię wzdłuż rzeki Nidy do stacji Umianowice. 

Dalsza przebudowa przeprowadzona była przeprowadzona była przez Chmielnik, Raków, Bogorię , do Koprzywnicy i od Bogorii do Szczucina n/ Wisłą . Również przebudowano linię od Umianowic do Jędrzejowa, a cała akcja przebudowy została zakończona w połowie 1954 roku.

Jedynie pozostawiono w starym stanie linię od Bogorii do Iwanisk, którą po  5-ciu latach zlikwidowano w 1959 roku.

Stary tabor przewieziono na inne koleje PKP w Polsce o szerokości toru  600 mm, odstąpiono dla przemysłu lub złomowano. Sprawdzono tabor o większej pojemności i większej prędkości maksymalnej, w znacznej części całkowicie nowy wyprodukowany przez przemysł krajowy. W 1965 roku sprowadzono pierwsze transportery do przewozu wagonów normalnotorowych i pierwsze wagony spalinowe do obsługi ruchu pasażerskiego.

W dwa lata później przybyły pierwsze lokomotywy spalinowe budowy krajowej o mocy 150 KM, a od 1968 roku lokomotywy spalinowe importowane z Rumunii o mocy 450 KM.

Wraz z wprowadzeniem transporterów wzmocniono nawierzchnię torową od Kocmyrzowa przez Kazimierzę Wielką, Cudzynowice, Umianowice, Bogorię do Koprzywnicy i od Bogorii do Szczucina oraz do Działoszyc. Przez pobudowanie nowych linii normalnotorowych , kolej jędrzejowska pozyskała nowe stacje styczne Stawiany Pińczowskie.

Jednak wraz z przebudową kolei jędrzejowskiej , zaczęły się pierwsze sytuacje niekorzystne dla kolei wąskotorowej, a mianowicie konkurencja z transportem  samochodowym.

Po drugiej wojnie światowej zaczęły Polsce działać fabryki produkujące samochody i autobusy, a w związku z tym przeprowadzono modernizację dróg bitych, pokrywając je asfaltem. Często budowane szosy przy pomocy kolejki, która dowoziła materiały, stały się teraz groźne z uwagi na poruszające się po nich autobusy i samochody ciężarowe, odbierając kolei pasażerów i w późniejszych latach ładunki masy towarowej. Spadek przewozów pasażerskich  na kolei jędrzejowskiej dał się zauważyć na niektórych liniach już w połowie 1950-tych, więc zaczęto zawieszać pociągi osobowe. W latach 1960 – tych zaczęto dostrzegać również spadek przewozów masy towarowej.                       

W pierwszym  przypadku była to konkurencja autobusów PKS, które nawet uruchamiano w tym samym czasie co pociągi osobowe. W drugim przypadku wiele przedsiębiorstw państwowych zaopatrzyło się w samochody ciężarowe, rezygnując tym samym z usług kolei. Również wielu rolników indywidualnych zaopatrzyło się  w ciągniki z przyczepami i rozpoczęło własne przewozy bez pomocy kolei.

Ponadto PKP obstawiła się różnymi „bzdurnymi” przepisami dotyczącymi obsługi klientów, co raczej dotychczasowych klientów zaczęło od kolei odciągać, a kierować ku transportowi kołowemu. Konflikty pomiędzy PKP  a cukrowniami  / Włostów i Łubna / doprowadziły, że ci poważni klienci zrezygnowali z usług kolei, przestawiając się na transport samochodowy. Sytuacje takie doprowadziły, że kolej zaczęła zamykać całkowicie swoje linie,  a w końcu rozbierać, Od zamknięcia ruchu osobowego 1955 roku na linii Chmielnik – Chmielnik Miasto, przez 20 lat zamykano ruch na pozostałych liniach- które następnie rozbierano.

To tylko dzięki wpisaniu do Rejestru zabytków w 1955roku, linii od Jędrzejowa do Rakowa z odgałęzieniem do Umianowic do Wiślicy, linie te nie uległy rozbiórce, a przeszły do Zarządu Nieruchomości PKP.

Szkoda tylko, że nie zostały przejęte w całości przez władze samorządowe w 2002 roku, a tylko w gestię samorządów przeszła trasa Jędrzejów- Umianowice- Pińczów.

Bogdan Prokopiński