·       12 wagoników do przewozu rudy (przystosowanych do transportu konnego)

   Kopalnia Perłowa lata 20-te XX wieku

   Jak widać pomimo istnienia kolei, nie zrezygnowano zupełnie z transportu konnego. W raporcie Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych do Zarządu Guberni w Radomiu, wymienia      się kolejkę wąskotorową do stacji Kunów, której siłą napędową były zaprzęgi konne. Rosyjskie mapy również potwierdzają na naszym terenie istnienie konnych kolejek wąskotorowych.

   Rozwój transportu kolejkami wąskotorowymi nastąpił w czasie I wojny. W 1914 roku w związku         z wydarzeniami wojennymi Wielki Piec wygaszono. Towarzystwo Starachowickich Zakładów Górniczych zdecydowało się na intensywną eksploatację lasów, będących jego własnością. W 1915 roku rozpoczęto budowę kolei leśnej. Budowę nadzorował Władysława Piskor (zawiadowca starachowickich kopalń rud żelaza) który zatrudnił do prac górników po to, aby w okresie bezrobocia zapewnić im pracę i zarobek. Piskor wytyczył i opracował przebieg linii do poszczególnych kopalń rudy żelaza oraz na składy drewna. W tym czasie Zakłady Starachowickie posiadały własny tartak oraz zakład wytwarzający kalafonię i terpentynę. Właściwie poprowadzona górniczo-leśna kolei wąskotorowa usprawniła działanie zakładu wielkopiecowego.

   Z lasu z terenów na zachód od Lipia zwożono nie tylko drewno także żwir budowlany. W kamieniołomie pod Iłżą łamano kamień wapienny, używany jako topnik w procesie wielkopiecowym. Rozwinięty został transport międzyzakładowy i międzywydziałowy. W kwietniu 1923 roku uruchomiono tartak na Bugaju, także połączony z siecią wąskotorową. Z Wielkiego Pieca żelazo w gąskach przewożono kolejka na teren huty do dalszego przerobu. Codziennie parowóz wyciągał kadź z gorącą szlaką na wzniesienie w dzielnicy Majówka, by wylać ją na hałdę.

     Szlakowisko miejsce wywozu szlaki z Wielkiego Pieca (widok od strony północnej)

  Okoliczne kamieniołomy (okolice Lubieni) dostarczały materiał zwożony na place budowy m.in. do budowy hal fabrycznych i domów tzw. Kolonii Robotniczej. Wszystkie te działania mogły zaistnieć dzięki mocno rozbudowanej sieci kolejki wąskotorowej, która oplatała Starachowice i okolice ze wszystkich stron. 

   W 1921 roku w związku z rozbudową kolei zakupiono w firmie Orenstein&Koppel pięć dwuosiowych parowozów, a w 1929 roku jeden trzyosiowy tendrzak z Chrzanowa. Jednak nadchodzący kryzys wstrzymał dalszy rozwój i planowane inwestycje m.in. budowę linii kolei wąskotorowej ze Starachowic do Solca. W 1929 roku zlikwidowano część linii i bocznic prowadzących do zamkniętych kopalń.

   W 1938 roku sieć kolei wąskotorowych liczyła ponad 50 km długości, z czego główna linia Starachowice- do gajówki „Myszki” miała długość 22,2km. Główne zaplecze kolei znajdowało się na Majówce (obecnie budynek straży pożarnej i policji). W skład tego zaplecza wchodziła parowozownia posiadająca dwa tory i budynek warsztatów z jednym torem, o łącznej pojemności 10 stanowisk. Ponadto znajdowała się tam stacja wodna wraz z żelbetonową wieżą ciśnień.

   W czasie II wojny światowej Zakład wielkopiecowy przejmują Niemcy nadając mu nazwę Hermann Goering Werke. W 1941 roku lasy stanowiące dotychczas własność Zakładów w Starachowicach przechodzą wraz z liniami wąskotorówki pod zarząd państwowy. W czasie okupacji zarząd niemiecki uruchamiał nieczynne dotąd odcinki nastawiając się na jak największy wywóz rud z okolicznych kopalń. Kolejka Zakładów starachowickich była jedyną czynną i najbardziej rozbudowaną siecią w tym czasie wokół Starachowic. Tak tez było po wojnie, wydobycie prowadzono w kopalniach Pasa Tychowskiego w Lubieni i w okolicy Kuter do początku lat 50-tych.

   Po zakończeniu działań wojennych majątek Zakładów Starachowickich został podzielony. Znaczna część sieci wąskotorowej znalazła się w dyspozycji Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu podlegała Kierownictwu Kolejek Leśnych w Zagnańsku a później Centrali Drzewnej „Paget”. Pozostała część kolei przemysłowej wraz ze znaczna ilością taboru stanowiła własność Starachowickich Zakładów Przemysłu Górniczego (ówczesna nazwa zakładu Wielkiego Pieca).

Różny los spotkała wąskotorówki podzielone pomiędzy dwóch właścicieli. Część przejęta przez lasy w 1947 roku wzbogaciła się o dwa nowe dwuosiowe parowozy typu Ryś, w związku z czym wycofano dwie starsze maszyny. Ostatecznie jednak 21 km odcinek kolei w 1954 roku został postawiony w stan likwidacji. Kolejka przejęta przez resort górnictwa w latach 1954-58 zakupiła w Chrzanowie trzy parowozy typu Las. Niestety łatwo dostępne zasoby rud żelaza w starachowickich lasach zostały wyczerpane i większość kopalń została zamknięta. W efekcie cały przewóz wąskotorowy skupił się na transporcie rudy z pobliskiej kopalni głębinowej Majówka.

Zmiany te znacznie ograniczyły potrzeby przewozowe kolei przemysłowej. Prawdopodobnie wówczas całość zaplecza przeniesiono do parowozowni na terenie Zakładów Starachowickich. Duże warsztaty na Majówce zamknięto i przez kilka kolejnych lat przechowywano tam wycofane z ruchu wagony. W latach 60-tych całkowicie zrezygnowano z dowozu rud żelaza koleją wąskotorową, bazując na surowcu przywożonym koleją normalnotorową.

   Widok z górnego poziomu Wielkiego Pieca na wschodnią stronę zakładu. Widoczny układ torowisk normalno i wąskotorowych  

   Przy Wielki Piecu wykorzystanie kolei wąskotorowej ograniczono do obsługi procesów technologicznych w obrębie zakładu i wywozu szlaki na hałdę po fragmencie linii liczącym ok. 900m. Wtedy też kopalnia Majówka wraz z liczącą ok.4 kmlinią kolejową (łączyła kopalnię Majówka z hałdą na szlakowisku) została przejęta przez Kopalnię Rudy Żelaza w Stąporkowie.

W 1968 roku wygaszono Wielki Piec natomiast eksploatacje kopalni Majówka zakończono w latach 70-tych. Wówczas też zlikwidowano całość kolei wąskotorowej. Infrastruktura techniczna Wielkiego Pieca w 1966 roku została uznana za zabytek i do dziś, obecnie na terenie Muzeum Przyrody i Techniki możemy oglądać fragmenty zabytkowego układu torowego wraz z kilkunastoma wagonami różnego przeznaczenia.

   Obecnie na terenie Muzeum trwają prace nad przygotowaniem skansenu kolei przemysłowej, która była nierozłącznym elementem zakładu wielkopiecowego (www.ekomuzeum.pl).

   Skansen kolei przemysłowej w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach

Kolej PKP

W 1948 roku Rada Państwa podjęła decyzję o budowie nowej kolei użytku publicznego o prześwicie 750 mm, zaczynającej swój bieg we wschodniej części Starachowic(w Wierzbniku) i prowadzącej do Iłży. Budowę rozpoczęto w 1949 roku przy czym środkowy odcinek pokrywał się z przedwojenną linią Zakładów Starachowickich. Ostatecznie długość nowej kolei PKP wynosiła 20,7 km (szlak Starachowice Wschodnie - Iłża 20 km z czego 14 km wybudowano od podstaw).

1 września 1951 roku nastąpiło otwarcie ruchu publicznego a w miesiąc później Lasy Państwowe przekazały formalnie kolejkę PKP. Wprowadzono do użytku parowozy produkcji polskiej Px48 i Px49 (z Chrzanowa). Dla sprawnego ruchu kolejowego na całej trasie ze Starachowic do Iłży wybudowano ogółem 21 żelbetonowych przepustów prostokątnych i 4 przepusty w formie betonowej rury. Przed sama Iłżą największy obiekt inżynierski – most żelbetonowy nad dopływem rzeki Iłżanki. W 1950 roku wybudowano w Iłży okazały budynek stacyjny. Natomiast w Starachowicach postawiono prowizoryczny drewniany budynek. W 1955 roku zamierzano go zastąpić go murowanym jednak nigdy tego nie dokonano. W Starachowicach w 1953 roku ukończono budowę pięciostanowiskowej parowozowni wraz z budyniem administracyjno - mieszkalnym.

W pierwszej połowie lat 50-tych w lasach starachowicki otwarto trzy nowe kopalnie : Henryk- Szyb główny, Henryk-Sztolnia i Zębiec, do których wybudowano nowe bocznice odgałęziające się od linii PKP. Większość starych kopalń zamknięto, kontynuowano jedynie wydobycie w kopalni Kutery. Od momentu otwarcia nowej Kolei Starachowickiej wzrastał na niej ruch towarowy. Początkowo było to tylko drewno z bocznic: Lipie, Lubienia, Marcule. Z czasem zaczęto transportować: wapno palone z Iłży, zboże, nawozy sztuczne a nawet mleko. Oprócz przewozów towarowych na kolei wąskotorowej panował ożywiony ruch pasażerski. W 1958 roku kursowały dwa składy pociągów zestawione z sześciu wagonów osobowych. Kolej dowoziła wówczas pracowników do Starachowic (do FSC wraz z Zakładem Metalurgicznym Wielki Piec). W przeciwnym kierunku kolei zapewniała transport ludzi do kopalni rud żelaza i zakładów Zębiec przy stacji Lubienia.